در نظرخواهی از ۱۰ کارشناس مسائل بین‌الملل چشم‌انداز دو پرونده مهم سیاست خارجی ایران در سال۱۴۰۲را بررسی کرد. تنش‌زدایی منطقهای و آینده برجام دو محور کلیدی هستند که می‌توانند متغیرهای اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهند و از همین رو «گزارش» تلاش کرد نظر کارشناسان را درباره این پرسش‌ها جویا شود: برجام چقدر شانس احیا دارد؟ همگرایی منطقهای روندی باثبات است یا با نوساناتی همراه خواهد بود؟ عوامل برهم‌زننده و در عین حال تقویتکننده تنش‌زدایی منطقهای در سال پیش‌رو چیست؟
تنش‌زدایی فراگیر منطقهای میان بازیگران رقیب در سال ۱۴۰۱ که با توافق ایران و عربستان سعودی به ابتکار چین در روزهای پایانی سال به اوج رسید، به طرح چند سوال با این محوریت انجامیده که این روند شتابان و در حال تقویت چه سمت و سویی خواهد یافت؟ آیا این روندی باثبات است یا با نوساناتی همراه خواهد بود؟ دامنه این تنش‌زدایی تا کجا خواهد بود و چه متغیرهایی می‌توانند نقش عوامل برهم زننده و در عین حال همگرا‌کننده میان ایران و بازیگران منطقهای را ایفا کنند؟ و در نهایت اینکه فرآیند شکل گرفته تنش‌زدایی منطقهای بدون بهبود برجام امکانپذیر خواهد بود یا خیر؟ «گزارش» در یک نظرخواهی از تحلیلگران و کارشناسان مسائل منطقه به این سوالات پاسخ داده است.
متغیر های شگفتی‌ساز
علی اکبر اسدی پژوهشگر مسائل منطقه و استادیار روابط بین‌الملل پژوهشگاه علوم انسانی در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» تاکید کرد که تنش‌ها و رقابت‌های یک دهه گذشته که برای همه بازیگران منطقهای هزینه‌هایی را در بر داشت به مدیریت تنش‌ها و تنش‌زدایی در طول دو سال گذشته تغییر جهت داده است، آن‌هم به دلیل فهم مشترک میان بازیگران کلیدی منطقه در باره هزینه‌ها و بروز متغیرهای جدید.
این پژوهشگر مسائل منطقه با بیان اینکه روند کنونی فعلا معطوف به کاهش تنش‌هاست، افزود: اوضاع متغیر در سطح بین‌المللی، ورود روابط قدرت‌های بزرگ به فاز جدید و همچنین برنامه بازیگران منطقهای برای توسعه نفوذ از جمله عواملی است که می‌تواند در سال‌های آینده این روند تنش‌زدایی را تحت‌الشعاع قرار دهد.
اسدی با بیان اینکه نقش متغیر برجام نیز در این روند مهم است، تاکید کرد: اگر برجام احیا شود روند همکاری‌ها می‌تواند با ثبات‌تر شود و نقش عوامل بین‌المللی همچون متغیر آمریکا را که مانعی در این فضاست تعدیل کند.
در واقع برجام می‌تواند اطمینان خاطری به گسترش همکاری‌ها باشد و دست بازیگران شورا را برای سرمایه‌گذاری به دلیل محدودیت‌هایی که در روابط با آمریکا دارند، بازتر کند.
با این حال برجام الزاما روند تعیین‌کننده‌ای در این میان نیست و بدون توافق هستهای هم تنش‌زدایی منطقهای همانگونه که در دو سال اخیر پیش رفته است، به جلو حرکت خواهد کرد.
اما نباید نقش متغیرهای شگفتی‌ساز را که امکان وقوع دارند، نادیده گرفت.
دو روند ناهمسو اما همزمان
حسن احمدیان استادیار مطالعات خاورمیانه دانشکده مطالعات جهان نیز گفت: ما در آغاز یک روند قرار داریم که هنوز تا روشن شدن کلیت ابعاد آن زمان نیاز است، اما می‌توان انتظار داشت که سال نسبتا آرامی در پیش داشته باشیم به‌ویژه با توجه به تنش‌زدایی ایران و عربستان و ایران و بحرین.
احمدیان با اشاره به نقش‌آفرینی روند همزمان دیگر برای اخلال در این فضا گفت: این روند همزمان نقش متغیر مداخله‌گر اسرائیل است که این توافقات را به ضرر منافع خود ارزیابی می‌کند و درصدد اخلال در چنین فرآیندی است.
حتی خود آمریکاییها نیز تمایل چندانی به تنش‌زدایی میان تهران و ریاض ندارند. بنابراین تحول بزرگی در کار نیست و نمی‌تواند این روند را متاثر کند، جز تبدیل شدن برجام و توافق هستهای به یک بحران جدید که می‌تواند منطقه را دستخوش تحولات جدیدی کند.
فراز و نشیب‌های دیپلماتیک
محمد سلطانی‌نژاد استادیار مطالعات منطقهای دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران در گفت‌وگویی گفت: به نظر می‌رسد روند شکل گرفته مثبت است و نتایجی را به لحاظ تاثیر بر امنیت و ثبات منطقه و تامین منافع ملی بازیگران بر جای خواهد گذاشت.
با این وجود نتایج بیشتر پیشگیرانه است تا خلاقانه معطوف به متوازن کردن تنش‌های جدید. این استاد دانشگاه افزود: در چنین روندی به هرحال فراز و نشیب‌هایی وجود خواهد داشت اما وزن آن به گونه‌ای نیست که بتواند کلیت روند ثبات زایی و تنش‌زدایی در حال شکلگیری را دچار چالش‌های جدی کند.
به عبارت دیگر پیشران‌های شکل دهنده به پروسه تنش‌زدایی و مدیریت تنش‌ها قوی‌تر از عوامل بازدارنده و اخلالگر است.
سلطانی‌نژاد درخصوص مولفه برجام نیز تاکید کرد: برجام می‌تواند تقویتکننده این روند باشد، اما از آنجا که تنش ایران و عربستان در منطقه از عوامل دیگری غیر از برجام متاثر بود، طبیعتا نقش این عنصر در روند تنش‌زدایی ثانویه خواهد بود.
صلح سرد یا گرم؟
هرمز جعفری مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل خلیج فارس در گفت‌وگویی گفت: برای پاسخ دقیق به این پرسش‌ها باید به روند تحولات توجه کرد و اینکه چنین روندی به صلح سرد منجر خواهد شد یا همراه با تعاملات گرم خواهد بود، همچنان با ابهام مواجه است.
واقعیت این است که حرکت شکل گرفته در سطح منطقه در جهت ثبات بیشتر خواهد بود و تردیدی در ثبات زایی این مولفههای شکل گرفته نیست.
جعفری تاکید کرد: با این وجود باید محتاط بود و منتظر ماند سرنوشت برجام چه خواهد شد.
مباحثات مربوط به توافق هستهای برای ایران و منطقه اهمیت راهبردی دارد و مولفه‌ای تعیین‌کننده است.
از این جهت سرنوشت توافق بسیار مهم است.
این کارشناس مسائل منطقه ادامه داد: اینکه منطقه وارد تعاملات عمیق می‌شود یا خیر، مولفه برجام بسیار نقش‌آفرین است.
اگر تهران مسائل با آژانس را به گونه‌ای پیش ببرد که منجر به رسیدن به یک چارچوب توافقی شود این می‌تواند در سطح منطقهای و بین‌المللی مهم باشد و مقدمهای برای بازگشت طرفین به میز مذاکرات باشد.
ورود متغیرهای جدید منطقهای
جواد حیران نیا مدیر گروه خلیج فارس مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه نیز گفت: با توجه به تاثیر متغیرهای سه سطح داخلی، منطقهای و بین‌المللی، چربش باثبات بودن بیشتر از نوسانات در این روند خواهد بود، اگرچه اخلال در چنین فرآیندی محتمل است، اما نمی‌تواند روند کلی را دستخوش تحولات گسترده کند و بازی شکل گرفته را بر هم بزند.
حیران نیا با اشاره به متغیرهای سطح بین‌المللی افزود: نقش چین در توافق میان ایران و عربستان و مباحثی که در مورد انتقال قدرت از غرب به شرق گفته می‌شود، نگاه چین و آمریکا به منطقه خلیج فارس و خاورمیانه از جمله عواملی است که از سال‌ها قبل شکل گرفته بود و بازیگران منطقهای بر اساس این نقشه جدید، در حال ایفای نقش خود هستند و آمریکا دیگر قدرت مطلق تاثیرگذار بر این پویایی‌ها نیست.
این تحلیلگر مسائل منطقه تاکید کرد: بازی آینده بازی است که نقش چین در آن پررنگ است همانگونه که پکن گارانتی توافق بین ایران و عربستان سعودی بوده است.
با این حال و به‌رغم نقش چین در دور زدن تحریم‌ها برای ایران و نادیده گرفتن غرب، اما رابطه جمهوری اسلامی بدون احیای برجام عمق پیدا نخواهد کرد و ما در چارچوب سیاست نگاه به شرق ناچار هستیم برجام را به سرنوشت روشنی برسانیم و این مساله برای چینی‌ها و هندی‌ها برای بهره‌گیری از متغیرهای اقتصادی، کریدورها و... بسیار مهم است و توافق هستهای می‌تواند این روند را تقویت کند.
شکل‌و شمایل جدید برای برجام
ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران در خصوص احیای برجام توضیح داد: «واقعیت این است که همگان انتظار داشتند برجام در سال ۱۴۰۱ احیا شود و بسیاری از سیگنال‌‌‌های فروردین ۱۴۰۱ نشان می‌‌‌داد که زمینه برای احیای برجام موجود است؛ اما در شرایط موجود نشانه‌‌‌های محدودی از همکاری‌‌‌های ساختاری و سازمان‌‌‌یافته در روابط ایران با اتحادیه اروپا و ایالات متحده وجود دارد.»
وی افزود: «شرایط نظام بین‌الملل در فضای موجود بحرانی‌تر از ۱۴۰۱ است؛ بنابراین احتمال احیای برجام بر اساس امیدهای ۱۴۰۰ بسیار محدود است.»
متقی درباره عوامل تقویتکننده احیای برجام نیز گفت: «منطقه‌‌‌گرایی ایران در حوزه خاورمیانه در زمره عوامل بین‌المللی تقویت برجام به شمار می‌رود.»
به گفته این استاد دانشگاه، سیاست همسایگی می‌تواند عامل مثبت و موثری در ارتقای سطح همکاری‌‌‌های بین‌المللی ایران محسوب شود. متقی اضافه کرد: «سیگنال‌‌‌های همکاری‌‌‌جویانه ایران و اروپا می‌تواند زمینه ارتقای سطح روابط و نهایی‌‌‌سازی شکل جدیدی از برجام را به وجود دارد.»
استاد دانشگاه تهران درباره موانع نیز گفت: «ادامه بحران اوکراین از جمله موانع اصلی است و مانع دیگر نیز مربوط به آن است که اتحادیه اروپا درصدد است همکاری‌‌‌های ساختاری با ایران را بر اساس ادراک دولت ضعیف و ناکارآمد به حداقل ممکن کاهش دهد.»
موانع متعدد در مسیر احیا
رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل نیز در رابطه با احتمال احیای برجام ضمن تاکید بر ضعیف بودن این احتمال توضیح داد: «موانع پیش‌‌‌روی احیای برجام به حدی زیاد است که امکان رفع آنها وجود ندارد.» قهرمانپور با اشاره به اینکه شرایط بین‌الملل و منطقهای که برجام در آن امضا شد امروز تغییر بسیاری کرده است، افزود: «بنابراین با تغییر شرایط نمی‌توان به احیای برجام اصلی امیدوار بود.»
وی با بیان اینکه ممکن است توافق موقتی بین طرفین صورت بگیرد، تاکید کرد: «شانس احیای برجام در سال ۱۴۰۲ از نظر من زیر ۱۵درصد و بسیار اندک است.»
امیدها به آینده دورتر
کوروش احمدی، دیپلمات سابق نیز در پاسخ به پرسشی درباره احیای برجام گفت: «در حال حاضر تمام فعالیت‌‌‌ها در ارتباط با برجام در حال تعلیق است و شرایط برای بازگشت به مذاکرات با هدف احیای برجام فوق‌‌‌العاده سخت شده است.»
وی افزود: «دلیل این امر نیز سیاست داخلی در آمریکاست که بر تعداد مخالفان برجام به دلیل تحولات داخلی در ایران و مساله اوکراین افزوده شده است.»
به گفته احمدی، در رابطه با اروپا نیز شاهد هستیم که آنها امروز برخلاف گذشته موضع تندتری نسبت به آمریکاییها در خصوص برجام دارند؛ کما اینکه در نشست ششم مارس شورای حکام آژانس اروپایی‌‌‌ها نظرات تندتری داشتند و آمریکا مانع صدور قطعنامه علیه ایران شد.»
این دیپلمات پیشین با اشاره به اینکه در کوتاهمدت نمی‌توان امیدوار بود که برجام احیا شود، گفت: «برای بررسی احتمال احیای برجام باید آن را در کوتاهمدت، میان‌مدت و بلندمدت مورد واکاوی قرار داد؛ در کوتاهمدت یعنی طی یکی دو ماه آینده، هیچ شانسی برای احیای مذاکرات برجام وجود ندارد.» وی افزود: «در میان‌مدت شاید بین ۵۰ تا ۶۰ درصد احتمال احیای برجام وجود داشته باشد.
زیرا آمریکاییها با وجودی که گفته‌‌‌اند در حال حاضر مذاکره نمی‌‌‌کنیم و احیای برجام در دستورکار نیست ولی راه‌‌‌حل دیپلماتیک این مساله را نیز نبسته‌‌‌اند و همزمان تاکید کرده‌‌‌اند که راه‌‌‌حل مشکل هستهای ایران فقط دیپلماتیک است.»
احمدی در مورد گزینه بلندمدت هم تاکید کرد: «در بلندمدت چون آمریکا قبول کرده که راه‌‌‌حل فقط دیپلماتیک است در یک سال آینده بسته به تحولاتی که در ایران، اروپا و خاورمیانه شکل می‌گیرد، احتمال بازگشت به تلاش دیپلماتیک وجود دارد و احتمال آن حتی بالای ۶۰ درصد است.»
توافق؛ جانشین برجام
غلامرضا حداد، استاد دانشگاه علامه طباطبایی در خصوص احتمال احیای برجام گفت: «برجام احیا شدنی نیست اما تردیدی وجود ندارد که امسال باید توافقی در رابطه با مساله هستهای ایران صورت بگیرد.» حداد ادامه داد: «بنابراین با توجه به احتمال خیلی بالا در امنیتی شدن پرونده هستهای ایران در سال ۱۴۰۲ پیش‌بینی می‌شود که مذاکرات اجتناب‌ناپذیر باشد و توافقی در پیش خواهد بود اما این توافق شباهت چندانی به برجام نخواهد داشت.»
به گفته این کارشناس، موضع ایران کمی تضعیف شده‌است. همچنین بستر محیط بین‌الملل نیز تحولاتی را تجربه کرده است که دیگر نمی‌توان به برجام ۲۰۱۵ بازگشت.
حداد همچنین شانس احیای برجام را کمتر از ۱۰درصد عنوان کرد و افزود: «اما شکلگیری یک توافق جدید محتمل است.»
استاد دانشگاه علامه در پاسخ به مولفههای تضعیف یا تقویتکننده برجام توضیح داد: «مهم‌ترین مولفه در راستای تقویت احتمال احیای برجام به وضعیت اقتصادی ایران مربوط می‌شود.
بنابراین اگر فشارها بر ایران، ظرفیت اقتصادی کشور را به سمتی هدایت کند که ادامه مسیر امکانپذیر نباشد، احتمالا به سمت احیای برجام حرکت خواهیم کرد.»
وی تاکید کرد: «در عین حال هرچقدر ثبات اقتصادی در داخل مبهم‌تر شود میل و گرایش به توافق بیشتر می‌شود.»
ارادهای نیست
حسن بهشتی‌‌‌پور، کارشناس مسائل بین‌الملل هم در پاسخ به شانس احیای برجام در سال‌جاری گفت: «این شانس خیلی پایین و تقریبا بین ۱۰ تا ۱۵درصد است.»
وی در حالت خوش‌بینانه شانس احیای برجام را ۲۰درصد عنوان کرد و گفت: «اکنون ارادهای در دو طرف برای این مساله وجود ندارد یا لااقل آن را بروز نمی‌‌‌دهند.»
بهشتی‌‌‌پور تاکید کرد: «آمریکا منتظر نتیجه ناآرامی‌‌‌ها در ایران بود که در نهایت به آنچه می‌‌‌خواست دست نیافت.
ایران هم منتظر بود که قیمت نفت افزایش پیدا کند و در اروپا شاهد زمستان سخت باشیم که این اتفاق هم نیفتاد.»
این کارشناس با بیان اینکه امروز احیای برجام وابستگی زیادی به حل مسائل بین ایران و آژانس دارد، گفت: «اگر ایران بتواند به سه سوال آژانس پاسخ دهد تاحدودی راه احیای برجام نیز هموار می‌شود.»
وی همچنین معتقد است که ایران خیلی راحت‌‌‌تر می‌تواند با آژانس به توافق برسد. بهشتی‌‌‌پور گفت: «اما حتی اگر ایران با آژانس به توافق برسد این مقدمهای برای این خواهد بود که آیا مذاکرات اصلی برای احیای برجام شکل می‌گیرد یا خیر.»
این کارشناس در نهایت درباره عوامل تضعیف‌کننده احتمال احیای برجام تاکید کرد که ایران باید مراقب آن باشد که درگیر تحولی ناخواسته نشود؛ زیرا امروز شاهد هستیم که اسرائیل درصدد است درگیری ناخواسته‌‌‌ای برای کشور در سوریه ایجاد کند و از سوی دیگر نیز شاهد تحریک جمهوری آذربایجان برای درگیر شدن با ایران هستیم.»
«روزنامه دنیای اقتصاد - 15 فروردین 1402»
[/sect id=[file]] |