تحریم ها سهم تجارت ایران با بریکس و شانگهای را افزایش داد؛
تجارت ایران در سال های گذشته دستخوش تغییرات بسیاری شده و تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار گرفته است.
از یک ســو سیاســت های داخلی تأثیر بالایی در وضعیت تراز تجاری داشــته است و از سوی دیگر تحریم های مختلف به کســری بیشــتر تراز تجاری دامن زده است.
همچنین تحریم ها باعث شــده تا ســاختار شرکای تجاری ایران نیز تا حدی تغییــر کند.
این موضوع نه تنها برای ایران، بلکه برای کشــورهای دیگری نیز که تحت تحریم قــرار گرفته اند صادق اســت.
تحریم ها باعث شده تا کشورهای تحت تحریم تجارت بیشتری با بلوک شرق داشته باشند و سعی کنند در پیمان های مختلف منطقــه ای و بین المللی عضو شــوند تا آثار تحریم ها را خنثی کنند.
ایران نیز در ســال های اخیر به عضویت دو پیمان مهم شانگهای و بریکس درآمده اســت.
اگرچه تا پیش از آن نیز ایــران حجم تجارت قابل توجهی با کشــورهای عضو این پیمان ها داشته است اما داده های مختلف نشان می دهد که تحریم ها اثرگذاری معناداری بــر افزایش حجم تجارت ایران با کشورهای عضو این پیمان ها داشته است.
بررسی میزان تجارت ایران با اعضای بریکس و شانگهای
داده های گمــرک نشــان می دهد در پایان ســال ۱۴۰۲ حجم تجارت ایران با کشــورهای عضو بریکس و شــانگهای، به ترتیب برابر با ۴۰.۲۲ میلیــارد دلار و ۴۳.۷۳ میلیارد دلار بوده اســت.
بــا توجه بــه اینکه کل تجارت ایــران در این بــازه زمانی حدود ۱۱۷ میلیارد دلار بوده است، سهم تجارت اعضای پیمــان بریکس و شــانگهای از کل تجارت ایران بــه ترتیب برابــر بــا ۳۴.۳۸ و ۳۷.۳۸ درصد می باشد.
در این بین، هند و چین جزو شرکای اصلی تجاری ایران هستند که در هر دو پیمان حضور دارند.
اعضای اصلی پیمان بریکس که در محاســبات ذکر شده است کشورهای روســیه، برزیل، چین، هند و آفریقای جنوبی هستند.
همچنین اعضای شانگهای را کشــورهای چین، هند، قزاقســتان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان، ازبکستان و بلاروس تشکیل می دهند.
تحریم ها چگونه سهم بریکس و شــانگهای از تجارت ایران را افزایش داد؟
تحریم هــای مختلف باعث شــده تا حجم تجارت ایران با کشورهای بلوک شرق بیشتر شود.
اگرچه ایران در این سال ها عضو این پیمان نبوده است، با این حال تجارت کشور دســتخوش اثرات تحریم شــده و هدف صرفا بررسی تجارت ایران با منطقه مورد مطالعه است.
در ســال ۱۹۹۲ (۱۳۷۱) ســهم تجارت کشــورهای بریکس و شانگهای از تجارت ایران تنها ۴.۴۵ و ۳.۳۱ درصد بوده است.
نخســتین محرک جدی برای رشد تجارت ایران با این مناطق را می توان تحریم های سال ۱۹۹۶ و ۱۹۹۷ میلادی دانست.
تحریم ایران و لیبی از سوی ایالات متحده و همچنین تحریم های این کشور علیه صادرات ایران، باعث شــد تا سهم این مناطق از کل تجارت کشــور که تا آن زمان نزدیک به ۱۰ درصد بود، به بیش از ۱۵ درصد در سال ۲۰۰۰ برسد.
با کمتر شدن شــدت تحریم ها و افزایش حجم معاملات ایران با سایر کشورها، ســهم کشورهای بریکس و شانگهای نیز از تجارت با ایران ثابت ماند و رشدی را تجربه نکرد.
حتی سهم این کشــورها از کل تجارت از سال ۲۰۰۳ الی ۲۰۰۷ زیر ۱۵ درصد بود.
مسدودسازی دارایی های ایران توسط ایالات متحده و سازمان ملل و همچنین تحریم های بانکی وضع شده توسط این دو بخش در ســال های ۲۰۰۶ الی ۲۰۰۸، باعث شد تا تجارت ایران با کشورهای عضو بریکس و شانگهای هستند افزایش پیدا کند به طوری که سهم این کشــورها از کل تجارت ایران در ســال ۲۰۱۲ به نزدیکی ۲۵ درصد رســید.
وضع تحریم های جدید در سال های ۲۰۱۱ الی ۲۰۱۳ و افزایش شدت تحریم ها )با اســتفاده از داده های مقاله هاشم پسران) محرک قوی تری برای افزایش حجم تجــارت ایران با منطقه مورد مطالعه شد و در نهایت افزایش سهم این کشورها از تجارت ایران به نزدیکی ۳۵ درصد در سال ۲۰۱۴ را در پی داشــت که تا آن زمانی رکورد جدیدی به شمار می آمد.
با این حال در ســال ۲۰۱۵ و با وقــوع توافق برجام و کاهش شدت تحریم ها، سهم کشورهای مورد مطالعه از تجارت ایران کاهش یافت و در ســال ۲۰۱۶ به زیر ۳۰ درصد رسید.
باید خاطر نشان کرد که این کاهش سهم تنها به دلیل تغییرات حجم تجــارت ایران نبــوده و حجم تجارت ایران با کشورهای مورد نظر نیز کاهش یافت.
به عنوان مثال، حجم تجارت ایران در ســال ۲۰۱۴ با کشورهای بریکس و شانگهای به ترتیب برابر با ۲۹.۹ میلیارد دلار و ۳۱.۵۲ میلیارد دلار بوده است.
تجارت ایران با کشورهای مذکور در ســال ۲۰۱۵ به ۲۴.۹ و ۲۴.۴ میلیارد دلار و در ســال ۲۰۱۶ به ۲۳.۲ و ۲۲.۶ میلیارد دلار رسید.
در سال ۲۰۱۷ حجم تجارت ایران با کشــورهای مورد مطالعه روندی افزاشی را در پیش گرفت و به سطح پیشین خود رسید.
همچنین خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ و شدت گرفتن دوباره تحریم ها محرک دیگری برای افزایش مبادلات ایران با کشورهای بریکس و شــانگهای شد به طوری که در سال ۲۰۲۱ سهم تجارت ایران با هرکدام از این مناطق از مرز ۳۵ درصد از کل تجارت کشور گذشت.
عضویت در پیمان های بریکس و شــانگهای وضعیت تجارت ایران را تغییر می دهد؟
رشد قابل توجه کشورهای در حال توسعه و همچنین آینده روشــن آن ها در حال جان دادن به پیمان هایی مانند بریکس است.
در ابتدای تشکیل بریکس، تولید ناخالص داخلی کشــورهای عضو بریکس (بر اســاس برابری قدرت خرید) سهمی کمتر از ۲۲ درصد از کل تولید ناخالص داخلی دنیا را داشت؛ در حالی که سهم گروه ۷G در ســال ۲۰۰۱ حــدود ۴۳ درصد بود.
در سال ۲۰۲۲ ،ســهم گروه بریکس به بیش از ۳۴ درصد رســیده است و ســهم گروه ۷G به ۳۰ درصد کاهش پیدا کرد است.
همچنین پیشــبینی می شود ســهم گروه بریکس در ســال ۲۰۲۴ تقریبا به ۳۵ درصد برســد و سهم گروه ۷G به زیر ۳۰ درصد سقوط کند.
یکی از دلایل اصلی این پیشــی گرفتن را می توان جذب اعضای جدید و همچنین رشد اقتصادی بالای کشــوری مانند چین دانست.
همچنیــن در آینــده نــه چنــدان دور، بریکــس پتانســیل های بســیار بالایی در جهت رقابت با سایر کشــورهای دنیا دارد.
افزایش تعداد اعضای این گروه از یک سو و وجود ستاره ای مانند هند، می تواند آینده درخشانی را برای بریکس رقم بزند.
هند کشوری است که تا کنون از فرایند کلی توســعه عقب مانده است.
با این حال، پتانسیل های بسیار زیادی مانند نیروی کار ارزان، منابع فراوان بــرای تکنولوژی های جدید علی الخصوص در حوزه انرژی های تجدیدپذیر و موقعیت خــوب سیاســی می تواند این کشــور را در رشــدی انفجاری قرار دهد.
از سوی دیگر پتناسیل های خاموشی مانند مشارکت زنان در بازار کار این کشور وجود دارد که با افزایش آن و با توجه به تعداد بــالای نیروی کار موجود در جامعه می تواند بیش از پیش به رشــد اقتصادی هند کمک کند.
در حالی که کشــورهای توســعه یافته در گروه ۷G به دلایل مختلف با رشــد اقتصادی پایین دست و پنجه نــرم می کنند، صندوق بین المللی پول رشــد قابل توجهــی را برای کشــورهای بریکس پیش بینی می کند.
طبق گــزارش این مرکــز در ماه آپریــل، پیش بینی می شــود چیــن و هند به عنــوان ســتاره های گروه بریکس، رشــد اقتصادی به ترتیب ۴.۶ درصدی و ۶.۸ درصدی را در سال ۲۰۲۴ به ثبت برسانند.
بنابرایــن روند رو به رشــد اعضای ایــن پیمان باعث می شــود تا شــرکای تجاری آن نیز از این روند مثبت بهره مند شوند.
اگرچه این مســئله تا حدی وابستگی به کشــورهای غربی را کاهش می دهد، بــا این حال نمی تــوان اهمیت بــالای بازی تجــاری صحیح بین طرفین غربی و شرقی را نادیده گرفت.
در واقع کشــورها در صورتی می توانند پیشرفت کنند که با تمام دنیا تجارتی بهینه داشــته باشند. تکیه به یک طرف غربی یا شــرقی یک اشتباه بزرگ اقتصادی و سیاسی می باشــد و فرصت های رشد آینده را از بین می برد.
از ســوی دیگر علی رغم این که چین تا کنون موتور محرکه اقتصــادی بریکس بوده اســت، با این حال نگرانی ها در مورد آینده اقتصادی این کشــور و شکست طرح های مختلف دولتی، باعث شده تا برخی از تحلیلگران چین را پاشــنه آشــیل آینده اقتصادی بریکس بدانند.
سهم بالای چین از اقتصاد دنیا و گروه بریکس و طرح های اقتصادی این کشــور که برخی از اقتصاددانان انجــام آن را در بلندمــدت نتیجه بخش نمی دانند، باعث شــده تا در مورد آینده اقتصادی این کشور ابهاماتی وجود داشته باشد و باعث نگرانی شود.
بنابراین با توجه به ریسک های اقتصادی که در آینده بریکس وجــود دارد، تکیــه به یک منطقــه تصمیم صحیحی نمی باشد.
نکته: در یادداشت تنها از داده های اعضای اصلی بریکس اســتفاده شده است.
همچنین تجارت با برخی از کشورهای عضو شانگهای در برخی از ســال ها نامعلوم بوده است اما با توجه به سهم پایین آن ها از تجارت، این مســئله در نتیجه تحلیل اثرگذار نمی باشد.
«روزنامه اقتصاد ملی - 24 شهریور 1403»