جا‌ماندن از همسایگان

 

 

 

 

 

 

از نگاه کارشناسان، عوامل متعددی باعث جاماندگی اقتصاد ایران از همسایگان شده است؛ اما به نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل این عقب‌ماندگی، اعمال تحریم‌های اقتصادی و کمرنگ شدن جریان تجارت با سایر کشورها است.

 

مطابق محاسبات اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ متوسط ۵.۵ درصد سالانه ادامه یابد، پنج‌سال زمان خواهد برد تا سطح درآمد سرانه به مقدار سال ۱۳۹۰ و قبل از تحریم‌ها برسد.

با آغاز تحریم‌های اقتصادی در سال ۱۳۹۱، درآمد سرانه ایران کاهش چشم‌گیری داشت که تا سال ۱۳۹۴ نیز ادامه یافت.

در سال‌های بعد، کاهش موقت تحریم‌ها و افزایش فروش نفت در سال ۱۳۹۵ تا حدی موجب افزایش درآمد سرانه شد؛ اما با دور دوم تحریم‌ها و همه‌گیری کرونا، این روند دوباره به حالت نزولی بازگشت.

اگر چه در سال‌های اخیر درآمد سرانه افزایش یافته است؛ اما همچنان در سال ۱۴۰۲ حدود ۲۵ درصد کمتر از سال۱۳۹۰ است.

براساس گزارش سازمان برنامه و بودجه با فرض ادامه رشد اقتصادی با نرخ ۵.۵ درصد، پنج سال طول خواهد کشید تا به سطح درآمد سرانه سال ۱۳۹۰ بازگردد.

همچنین مقایسه درآمدهای سرانه در کشورهای همسایه قطر و عربستان نشان می‌دهد که حتی با رشد اقتصادی ۵.۵ درصدی پایدار، حدود ۳۳ سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر و حدود ۲۲ سال زمان نیاز دارد تا به سطح درآمد سرانه کنونی عربستان برسد.

درآمد سرانه، شاخص اقتصادی است که میانگین درآمد هر فرد در یک کشور را نشان می‌دهد.

این شاخص با تقسیم کل درآمد ملی بر جمعیت کشور به‌دست می‌آید. درآمد سرانه می‌تواند تصویری کلی از وضعیت اقتصادی یک کشور ارائه دهد و معمولا برای مقایسه سطح رفاه و توسعه اقتصادی بین کشورهای مختلف به‌کار می‌رود.

این شاخص به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه، سطح رفاه مردم را تا حدی نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که هر چه این رقم بالاتر باشد، نشان‌دهنده‌ سطح رفاه اقتصادی بهتر و قدرت خرید بالاتر مردم است.

با این حال، شاخص درآمد سرانه همه‌چیز را در باره توزیع درآمد و نابرابری‌ها نشان نمی‌دهد و ممکن است نابرابری درآمدی را پنهان کند؛ زیرا تنها یک میانگین کلی است و توزیع واقعی درآمد در بین افراد مختلف را مشخص نمی‌کند.

 

تحریم‌ها؛ عامل کاهش ناگهانی درآمد سرانه

براساس داده‌های بانک مرکزی، درآمد سرانه به قیمت ثابت سال ۱۳۹۵، در سال ۱۳۹۱ همزمان با شروع دور اول تحریم‌ها، نسبت به سال ۱۳۹۰ با کاهش ناگهانی ۱۸ درصدی مواجه شد.

این شوک منفی به اقتصاد ایران محدود به همان سال نماند و روند کاهش درآمد سرانه تا سال ۱۳۹۴ ادامه یافت.

در سال ۱۳۹۵ با کاهش نسبی تحریم‌ها، بهبود شرایط بین‌المللی و افزایش فروش نفت، درآمد سرانه افزایش پیدا کرد؛ اما این شرایط پایدار نماند.

اثرات منفی ناشی از احتمال اعمال دور دوم تحریم‌ها در اواخر سال ۱۳۹۶ و اجرایی شدن آنها در اوایل سال ۱۳۹۷، مجددا روند نزولی درآمد سرانه را رقم زد.

در نتیجه، در سال ۱۳۹۸ کمترین میزان درآمد سرانه در بازه‌ سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۲ برای اقتصاد کشور ثبت شد.

با شروع همه‌گیری کرونا در سال ۱۳۹۹، به چالش‌های تحریمی کشور افزوده شد و باعث شد که درآمد سرانه افزایش قابل‌ توجهی نداشته باشد و تقریبا در سطح سال ۱۳۹۸ باقی بماند.

با این حال، در سال ۱۴۰۰ با کاهش محدودیت‌های کرونایی، افزایش فروش نفت و بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی، اقتصاد کشور توانست تا حدی بازیابی شود و درآمد سرانه نسبت به سال ۱۳۹۹ افزایش ۱۱ درصدی را تجربه کند.

در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ نیز این روند افزایشی ادامه یافت؛ به‌ طوری‌ که در سال ۱۴۰۲ درآمد سرانه نسبت به سال قبل ۱۵ درصد رشد داشت.

۵ سال فاصله تا بازگشت به سطح درآمد سرانه ۱۳۹۰

با وجود افزایش درآمد سرانه در سال‌های اخیر، به‌دلیل رشد اقتصادی ناچیز در دهه ۱۳۹۰، سطح درآمد سرانه در سال ۱۴۰۲ همچنان ۲۵ درصد کمتر از سال ۱۳۹۰ است و به‌طور میانگین سالانه ۲.۵ درصد کاهش یافته است.

گزارش سازمان برنامه و بودجه مطرح می‌کند که اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ متوسط ۵.۵ درصد سالانه (مطابق نرخ رشد سالانه ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲) ادامه یابد، پنج سال زمان خواهد برد تا سطح درآمد سرانه به مقدار سال ۱۳۹۰ برسد.

بر اساس این گزارش درآمد سرانه سال ۱۴۰۲ تنها ۷۵.۲ درصد از درآمد سرانه سال ۱۳۹۰ را تشکیل می‌دهد.

به عبارت دیگر، اقتصاد ایران طی سه سال اخیر به‌رغم رشد نسبی مثبت نتوانسته است افت درآمد سرانه در دهه ۱۳۹۰ را جبران کند.

 

۳۳ سال انتظار برای رسیدن به درآمد سرانه قطر

در نمودار ۲ مقایسه سطح درآمد سرانه ایران با چند کشور منتخب در سال ۱۴۰۱ به قیمت جاری و به روش برابری قدرت خرید (PPP) قابل مشاهده است.

شاخص برابری قدرت خرید نشان می‌دهد که اگر همه کشورها از یک واحد پولی مشترک استفاده می‌کردند، هزینه خرید کالاها و خدمات چقدر خواهد بود.

به‌عبارتی، برابری قدرت خرید معیاری است که نرخ مبادله را بر اساس هزینه‌های دو سبد کالایی یکسان در دو جامعه و با ارزهای ملی آنها معادل‌سازی می‌کند.

بر اساس این داده‌ها، ایران در مقایسه با کشورهای همسایه خاورمیانه مانند قطر، امارات، کویت، عربستان و بحرین از سطح درآمد سرانه پایین‌تری برخوردار است.

برای نمونه، درآمد سرانه قطر، به‌عنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ گاز، تقریبا ۶ برابر درآمد سرانه ایران است.

همچنین درآمد سرانه عربستان که صادرکننده نفت است، ۳.۳ برابر اقتصاد ایران را تشکیل می‌دهد.

بر اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه، حتی اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ ۵.۵ درصد سالانه ادامه یابد، حدود ۳۳ سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر و حدود ۲۲ سال زمان نیاز دارد تا به سطح درآمد سرانه کنونی عربستان برسد.

 

تغییر مسیر اقتصادی ایران و ترکیه

در نمودار ۳، روند تغییرات درآمد سرانه ایران و ترکیه در بازه سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱ (۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲ میلادی) مقایسه شده است.

درآمد سرانه این دو کشور به قیمت جاری و بر اساس روش برابری قدرت خرید (PPP) در سال ۱۳۹۰ تقریبا در سطح مشابهی قرار داشته؛ اما پس از آن مسیرهای متفاوتی را طی کرده‌اند؛ به‌طوری‌که تا پایان سال ۲۰۲۲، درآمد سرانه ایران نسبت به سال ۲۰۱۱ حدود ۴ درصد کاهش یافته، در حالی‌که درآمد سرانه ترکیه در همین بازه ۹۵ درصد افزایش را تجربه کرده است.

این دو روند متفاوت سبب شده است که در سال ۲۰۲۲، درآمد سرانه ترکیه تقریبا دو برابر درآمد سرانه ایران باشد.

اگر رشد اقتصادی ایران با نرخ ۵.۵ درصد سالانه ادامه یابد، پیش‌بینی می‌شود حدود ۱۳سال زمان لازم باشد تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه ترکیه برسد.

 

«روزنامه دنیای اقتصاد - 15 آبان 1403»