یحیی لطفی نیا
هدف اصلی از ایجاد مناطق آزاد، پیوستن به نظام تجارت جهانی و تجارت منطقه ای و تمرین آزادسازی تجاری است و اگر از این موضوع تبیین روشنی به عمل نیاید و شیوه تعامل با نظام تجارت جهانی مشــخص نباشــد، نمی توان انتظار موفقیت از مناطق آزاد را داشت.
اهداف مناطق آزاد تجاری طیف های متفــاوتی را در بر می گیرد.
بر اســاس تحقیق های مختلف علمی انجام شده، زمانی که از یک منظر کلی به اهداف مناطــق آزاد پرداخته می شــود، می توان اهداف اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیک برای ایجاد و توسعه مناطق آزاد تجاری _ صنعتی نام برد در مجموع، اهداف اقتصادی شــامل تعیین ورود اقتصاد ملی به اقتصاد جهانی، متنوع ســاختن محصولات صادراتی از طریق رشــد صادرات صنعتی، افزایش خالص درآمدهای ارزی، جذب ســرمایه های خارجی و داخلی برای گسترش تولید رقابتی، ایجاد اشتغال و اســتفاده از ظرفیت نیروی کار بین المللی جهت رشــد تولید ناهمگن و افزایش درآمدهای دولت از کانال مالیات ها بر اساس نرخ های متفاوت از سرزمین اصلی است.
اهداف اجتماعی توسعه همه جانبه مناطق کمتر توسعه یافته، کاهش پیامدهای اجتماعی ناشی از بیکاری و افزایش رضایت مصرف کننده از طریق اشــباع بازار داخلی از کالای با کیفیت مورد نظر است اهداف عملی و تکنیکی شامل اســتفاده از فناوری های نوین خــارجی و داخلی، آمــوزش و یادگیری نیــروی کار، مهندسان و مدیران داخلی از طریق جلب خدمات مهندسی بین المللی، پیاده سازی مدل های جدید مدیریتی و افزایش کارایی زیر ساخت های موجود و بهبود ظرفیت تولید است با وجود این دسته بندی ها، کشورهای مختلف به فراخور شــرایط و ویژگی های خود، اهداف مشخصی را برای ایجاد و توســعه مناطق آزاد تجاری _ صنعتی در نظر گرفته اند که در این گــزارش ضمن تبیین اهداف مناطــق آزاد تجاری _ صنعتی ایران، اهداف برخی از کشــورهای پیشرو در زمینه مناطق آزاد نیز واکاوی شد در ماده (1) قانون چگونــگی اداره مناطق آزاد تجاری _ صنعتی جمهوری اسلامی ایران، اهداف هشــتگانه ای برای ایجاد مناطق آزاد تجاری _ صنعتی تبیین شــده اســت.
در ماده یک قانون چگونــگی اداره مناطق آزاد به اهداف متعدد، ایده آل، فراگیر و گاهی متناقض اشاره شده است؛ برای مثال در این ماده از اهداف منطقه ای (انجام امور زیربنایی، عمران و آبادانی، ارائه خدمات عمومی)، اهداف ملی (سرمایه گذاری و افزایش درآمد عمومی، ایجاد اشتغال سالم و مولد، تنظیم بازار کار و کالا، تولید و صــادرات کالاهای صنعتی و تبدیلی، رشد و توســعه اقتصادی) تا اهداف بین المللی (حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه ای) همگی بر دوش مناطق آزاد گذاشته شده است؛ حال آنکه اولویت اهداف و شیوه رسیدن به آن تبیین نشده اســت.
علاوه بر این، برخی از اهداف بیان شده در قانون از جنس پیامد هســتند؛ یعنی با اجرایی شدن این قانون و تحقــق نتایج، به مرور زمان ایــن اهداف محقق خواهند شــد؛ اما برخی دیگر از جنس نتیجه هستند؛ به این معنی که در صورت اجرای قانون، این نتایج محقق شده و باعث توسعه نتایج مورد نظر خواهند شد.
لذا آنچه به عنوان هدف مولد می توان در میان این اهداف به آن اشــاره کرد، توســعه سرمایه گذاری است؛ به ویژه در در حوزه های تولید، صادرات و انتقال فناوری های پیشرفته، اهداف دیگر نیز محقق خواهند شد.
نکته دیگر اینکه بر اساس مطالعات متعدد، راهبرد تجارت خارجی نیز بر عملکرد مناطق آزاد دارای آثار عمده ای است.
به عبارت دیگر، هدف اصلی از ایجاد مناطق آزاد، پیوستن به نظام تجارت جهانی و تجارت منطقه ای و تمرین آزادســازی تجاری است و اگر از این موضوع تبیین روشنی به عمل نیاید و شیوه تعامل با نظام تجارت جهانی مشخص نباشد نمی توان انتظار موفقیت از مناطق آزاد را داشت.
با توجه به اینکه تجارت خارجی کشــور متأثر از تحریم های ظالمانه اقتصادی است، توسعه کمی و جغرافیایی مناطق آزاد از سوی سیاست گذار نیاز به در نظر گرفتــن این ملاحظــات دارد.
عمده هدف از تأسیس مناطق آزاد، جذب ســرمایه های خارجی است، در غیر این صورت شهرک های صنعتی نیز می توانند با معافیت مالیاتی و گمرکی اعطاء شده، نقش پررنگی در توسعه تولید و صادرات داشته باشند علاوه بر ماده یــک، چگونگی اداره مناطــق آزاد تجاری - صنعتی، در بند 11 سیاســت های کلی اقتصاد مقاومتی، به صورت تخصصی تر به چهار هدف اصلی و مولد اشاره شده است:
1) انتقال فناوری های پیشرفته
2) گسترش و تسهیل تولید
3 ) صادرات کالا و خدمات
4) تأمین نیازهای ضروری و منابع مالی از خارج
با توجه به موارد یادشــده، گزینه اول و چهــارم ناظر بر تأمین و توسعه سرمایه گذاری به ویژه سرمایه گذاری خارجی اســت و البته در مورد چهارم، به مبحث واردات در حد تأمین نیازهای ضروری نیز اشاره شده است.
همچنین موارد دوم و سوم به دیگر اهداف اصلی مناطق آزاد یعنی صادرات و تولید اشــاره می کند؛ بنابراین با توجه به مطالب این بخش، جذب ســرمایه گذاری خــارجی، تولید و صادرات جــزء لاینفک اهداف اصلی مناطق آزاد محســوب شــده که بدون تحقق آنها، نمی توان منطقه آزادی را موفق دانست و با تحقیق آنها، سایر اهداف همچون اشتغال و توازن منطقه ای شکل خواهد گرفت؛ در غیر این صورت، ایجاد توسعه نسبی از محل واردات و خرده فروشی اقلام خارجی به منظور ایجاد اشتغال و جذب گردشگر، فاقد وجاهت کارشناسی است، زیرا آثار سوء آن از قبیل کوچک کردن بــازار تولیدات مــلی و واردات بی رویه، گریبان گیر اقتصاد ملی خواهد شد.
اهداف مناطق آزاد برخی کشورهای منتخب
دلایل کشورها برای ایجاد مناطق آزاد تجاری ـ صنعتی متفاوت بوده، اما توصیه مؤکد شــده است که هر منطقه آزاد بســته به توانایی ها و شــرایط مختلف باید یک هدف خاص را دنبال و بقیــه آثار را به عنوان تبعی محســوب کند.
هدف عمده بیشتر کشورهای جهان ســوم از تأسیس مناطق آزاد تجاری، جذب سرمایه خارجی است؛ به همین دلیل یکی از اسامی مصطلح این نواحی، منطقه توســعه سرمایه گذاری اســت.
انتقال فناوری، توســعه صادرات، کسب درآمدهای ارزی، ایجاد اشتغال و ایجاد نمایشــگاه، از دیگر اهداف ایجاد مناطق آزاد بوده اند.
بــا وجود این اهداف کلی و مشــترک، کشورهای مختلف به فراخور شرایط و اهداف اقتصاد کلان، اهداف مشخصی را برای ایجاد و توسعه مناطق آزاد تجاری_ صنعتی در نظر گرفته اند که در ادامه برخی از این موارد معرفی می شود: امارات با توجه به موقعیت جغرافیایی مناسب خود، ایجاد و توسعه مناطق آزاد را برای دستیابی به رشد اقتصادی در دستور کار قرار داد.
بیشــتر مناطق آزاد صنعتی امارات در بنادر یا فرودگاه های این کشور قرار دارد و همه موسسه های خصوصی محلی و خارجی پس از تأمین الزامات اولیه، امکان فعالیت تجاری در این مناطق را خواهند داشت.
این مناطق با هدف تشویق ســرمایه گذاری های خارجی و تنوع بخشیدن به اقتصاد امارات ایجاد می شوند.
در واقع، مناطق آزاد امارات یکی از ارکان مســتحکم عملکرد اقتصادی این کشور بوده که باعث جذب ســرمایه های خارجی فراوان، اشتغال زایی و تسهیل انتقال فناوری مورد نیاز به این کشور شده اند.
«روزنامه اقتصاد پویا - 16 اردیبهشت 1403»